– Historia UCASIN

Tekst pochodzi z książki: “80, 70, 40 TRZY JUBILEUSZE ARCHEOLOGII AKADEMICKIEJ W TORUNIU”

Jadwiga Chudziakowa

Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności – ćwierć wieku istnienia

Idea powstania Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowo- żytności zrodziła się w środowiskach archeologów toruńskich i łódzkich, które od wielu lat realizowały badania w zakresie problematyki związanej z szeroko pojętym średniowieczem i czasami nowożytnymi. I tak, po wielu dyskusjach i spotkaniach zadecydowano, że Centrum powstanie przy Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, w którym istniały sprzyjające warunki i przychylność władz dla takich inicjatyw. Uchwałą Senatu Uczelni zostało ono powołane 26 marca 1991 roku, jego siedzibą został ówczesny Instytut Archeologii i Etnologii1.

W skład Rady Naukowej Centrum weszli przedstawiciele sześciu Uniwersytetów oraz Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie: prof. dr hab. Jadwiga Chudziakowa – przewodnicząca Rady (Toruń), dr Stanisława Hoczyk-Siwkowa (Lublin), prof. dr hab. Leszek Kajzer – zastępca przewodniczącej Rady (Łódź), prof. dr hab. Hanna Kóčka-Krenz (Poznań), prof. dr hab. Andrzej Kola – sekretarz Rady (Toruń), mgr Marek Konopka (ODZ Warszawa), prof. dr hab. Jerzy Kruppé (Warszawa), prof. dr hab. Irena Kutyłowska (Lublin), mgr Martyna Milewska (Warszawa), prof. dr hab. Andrzej Nowakowski (Toruń), prof. dr hab. Jerzy Olczak (Toruń), prof. dr hab. Jerzy Piekalski (Wrocław), prof. dr hab. Krzysztof Wachowski (Wrocław), dr Stanisław Kołodziejski (Kraków). Ponadto do współpracy z Centrum zaproszono pracowników muzeów i służb konserwatorskich, zajmujących się nie tylko problematyką badań średniowiecza i czasów nowożytnych, ale również strzegących przepisów prawnych oraz zasad prowadzenia badań i sporządzania dokumentacji. Po kilku latach współpracy z uczestnictwa w Radzie, z powodów zdrowotnych, zrezygnowały dr Stanisława Hoczyk-Siwkowa oraz prof. dr hab. Irena Kutyłowska. W 2007 roku zmarł prof. Jerzy Olczak, co było dużym ciosem dla Centrum. W skład Rady Naukowej zostali powołani decyzją JM Rektora UMK nowi członkowie: prof. dr hab. Wojciech Chudziak, prof. dr hab. Zbigniew Pianowski, prof. dr hab. Marian Rębkowski, dr hab. Marcin Wiewióra, prof. UMK. Od 1991 do 2005 roku Radzie przewodniczyła prof. dr hab. Jadwiga Chudziakowa, a obecnie funkcję tę pełni prof. dr hab. Wojciech Chudziak.

Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności powstało jako wyraz potrzeb zarówno merytorycz- nych, jak i organizacyjnych współczesnych badań archeologicznych, które w znacznej mierze, nie tylko w Polsce, koncentrują się na stanowiskach średniowiecznych i nowożytnych (w Polsce, w ostatnich latach, to ponad połowa wszystkich prowadzonych prac badawczych). Nie jest sprawą przypadku, że właśnie Toruń stał się centralnym ośrodkiem integracji archeologów związanych z tą problematyką. Instytut Archeologii UMK bowiem od wielu lat realizuje na szeroką skalę badania w tym zakresie, co znalazło wyraz zarówno w strukturze organizacyjnej Instytutu, jak i w jego profilu dydaktycznym.

Celem działalności Centrum było dążenie do większej integracji polskiego środowiska archeologicznego w zakresie archeologii średniowiecza i nowożytności przez intensyfikację badań i wymianę myśli naukowej. Podstawowym zadaniem miało być zatem podejmowanie działań w zakresie archeologii drugiego tysiąclecia naszej ery. Przejawiały się one zarówno w prowadzeniu prac terenowych i gabinetowych, jak i konsultacjach oraz opiniach rzeczoznawczych. Ważnym nurtem działalności Centrum były studialne prace gabinetowe, których efekty – najczęściej w postaci monotematycznych zagadnień – prezentowano na organizowanych periodycznie sesjach naukowych. Merytoryczny program działania określany był przez Radę Naukową pracującą w składzie powołanym przez Rektora UMK.

Działalność badaczy skupionych wokół Centrum obejmowała szeroki pakiet tematów z tzw. archeologii historycznej, między innymi zagadnienia dotyczące grodów, zamków, miast, rezydencji dworskich, zabytkowych ogrodów, kościołów i klasztorów, a także szeroko pojętej kultury materialnej okresu średniowiecza i nowożytności. Od drugiej połowy lat 90. XX wieku Centrum patronowało też badaniom stanowisk związanych z martyrologią okresu drugiej wojny światowej. Zadania realizowane były nie tylko przez członków Rady Naukowej, ale również przez znaczne grono archeologów skupionych wokół Centrum. Płaszczyzną do upowszechnia- nia wyników badań, szerokim forum dyskusji naukowych były wspomniane już wyżej cykliczne konferencje ogólnopolskie. Pierwsza odbyła się już rok po powstaniu Centrum, w 1992 roku, i dotyczyła średnio- wiecznej architektury. Był to czas, w którym na szeroką skalę pracownicy Instytutu Ar- cheologii i Etnologii UMK badali obiekty architektury sakralnej: klasztor pobenedyktyński w Mogilnie, kościoły romańskie w Strzelnie i bazylikę romańską w Trzemesznie2. Konferencja ta zapoczątkowała serię kolejnych spotkań, które odbywały się corocznie lub raz na dwa lata w różnych ośrodkach i najczęściej miały charakter monotematyczny, na przykład: „Wyposażenie wnętrz w średniowieczu”, Toruń 21–22 listopada 2002 roku (ryc. 1–3); „Transformacje kulturowe na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza”, Poznań 29–30 listopada 2004 roku; „Homo Fabricator – Wytwórczość w Polsce średniowiecznej i nowożytnej”, Warszawa 8–9 listopada 2007 roku; „Regiony – rzemiosła – kategorie. Archeologia późnego średniowiecza i czasów nowożytnych w uwarunkowaniach nowego ustroju, czyli 20 lat później”, Supraśl 21–22 maja 2009 roku; „Rodzime i obce. Rzeczy i idee w kulturze średniowiecza i czasów nowożytnych”, Małkocin 9–11 maja 2012 roku; „Długi wiek XIII. Źródła – Metody – Problemy”, Toruń 10–11 października 2013 roku (ryc. 4–6).

Tematyka wystąpień konferencyjnych była publikowana w serii „Archaeologia Historica Polona”, powołanej decyzją JM Rektora UMK w 1993 roku (AHP 1995a; 1995b; 1996a; 1996b; 1997a; 1997b; 1998; 2000a; 2000b; 2000c; 2001; 2002; 2003; 2004; 2005; 2007a; 2007b; 2009; Kola 2001, 202–204). Wydawnictwo to, jako jedyne o takim charakterze w skali kraju, cieszyło się dużym uznaniem i szybko uzyskało wysoką rangę w środowisku badaczy średniowiecza i nowożytności. W 2011 roku uzyskało status czasopisma (AHP 2011; 2012; 20013; 2014; 2015; 2016). Redaktorem naukowym od 1 do 17 tomu był profesor Jerzy Olczak, a od tomu 18 do dziś funkcje tę sprawuje profesor Jadwiga Chudziakowa. Do 2016 roku ukazały 23 tomy „Archaeologia Historica Polona”.

W pierwszych latach swojej działalności Centrum szczególnie intensywnie współ- pracowało ze służbami konserwatorskimi. Niewątpliwie najwięcej zawdzięcza zespołowi konserwatorów z ówczesnej Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy. Współpraca ta miała istotny wpływ na powołanie wówczas Zespołu do Badań Dziejów Bydgoszczy, który podjął pierwsze na szeroką skalę badania miasta3.

Fundusze na te działania pozyskiwano zawsze ze środków zewnętrznych, gdyż Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności nie dysponowało budżetem, który mógł być przeznaczony na terenowe prace badawcze. Jednym z dużych przedsięwzięć pro- wadzonych na podstawie porozumienia Centrum z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie były prace ar- cheologiczne w Charkowie czy w Kijowie-Bykowni4.

Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności odgrywało i odgrywa ważną rolę w polskiej archeologii. Powstało w czasie, w którym realizacja problematyki w zakresie archeologii historycznej nie była zbyt popularna w środowisku naukowym, zwłaszcza uniwersyteckim. Centrum stworzyło podłoże integracji wśród badaczy tego okresu, dało możliwość dyskusji i wyrażania myśli naukowej, stało się ważną jednostką badawczą i platformą do dyskusji.

Jakiś czas temu dotarła do nas wiadomość o śmierci prof. Leszka Kajzera, jednej z najważniejszych osób zasiadających w Radzie Naukowej Centrum. Zespół zawdzięcza Mu wiele twórczych i inspirujących działań. Trudno będzie wypełnić lukę, jaka powstała po śmierci tego wybitnego badacza.

Bibliografia

AHP, 1995a, Archaeologia Historica Polona, t. 1: Materiały z I sesji naukowej Uniwersytec- kiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Toruń, 21–22 listopada 1992 roku, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1995b, Archaeologia Historica Polona, t. 2: Z badań nad dziejami klasztorów w Polsce, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1996a, Archaeologia Historica Polona, t. 3: Materiały z II Międzynarodowej Sesji Na- ukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Łódź, 18–19 października 1993 roku, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1996b, Archaeologia Historica Polona, t. 4: D. Poliński, Przemiany w wytwórczości garncarskiej na ziemi chełmińskiej u schyłku wczesnego i na początku późnego średniowiecza, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1997a, Archaeologia Historica Polona, t. 5: Studia z archeologii i historii, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1997b, Archaeologia Historica Polona, t. 6:  Studia z archeologii, historii i geografii historycznej, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 1998, Archaeologia Historica Polona, t. 7: Materiały z IV Sesji Naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowie- cza i Nowożytności „Życie codzienne w średniowiecznym mieście”, Sobótka-Górka, 22–25 października 1996 roku, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2000a, Archaeologia Historica Polona, t. 8: Źródła archeologiczne i ich treści, red. W. Chudziak, Toruń.

AHP, 2000b, Archaeologia Historica Polona, t. 9: M. Wiewióra, Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2000c, Archaeologia Historica Polona, t. 10: Materiały z V Sesji Naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności „Stan i potrzeby badań archeologiczno-architektonicznych nad średniowiecznym i nowożytnym budownictwem murowanym w Polsce”, Toruń, 23 kwietnia 1998 roku, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2001, Archaeologia Historica Polona, t. 11: Poliński, Źródła archeologiczne do studiów nad późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim w ziemi chełmińskiej/Archäologische Quellen zu Studien über die spätmittelalterliche Dorfbesiedlung im Kulmerland, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2002, Archaeologia Historica Polona, t. 12: Studia z historii architektury i historii kultury materialnej, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2003, Archaeologia Historica Polona, t. 13: Studia z archeologii, historii i historii architektury, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2004, Archaeologia Historica Polona, t. 14: Materiały z VII Sesji Naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności „Wyposażenie wnętrz w średniowieczu”, Toruń, 21–22 listopada 2002 roku, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2005, Archaeologia Historica Polona, t. 15: Przeszłość z perspektywy źródeł materialnych i pisanych, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2007a, Archaeologia Historica Polona, t. 16: Wybrane problemy wieków średnich, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2007b, Archaeologia Historica Polona, t. 17: Studia z dziejów woskowości, budownictwa, kultury, red. J. Olczak, Toruń 2007

AHP, 2009, Archaeologia Historica Polona, t. 18: Wytwórczość w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, red. J. Olczak, Toruń.

AHP, 2011, Archaeologia Historica Polona, t. 19: Toruń średniowieczny i nowożytny, Toruń. AHP, 2012, Archaeologia Historica Polona, t. 20: Regiony, rzemiosła, kategorie – archeologia późnego średniowiecza i czasów nowożytnych w uwarunkowaniach nowego ustroju, Toruń.

AHP, 2013, Archaeologia Historica Polona, t. 21, Toruń.

AHP, 2014, Archaeologia Historica Polona, t. 22, Toruń.

AHP, 2015, Archaeologia Historica Polona, t. 23, Toruń.

AHP, 2016, Archaeologia Historica Polona, t. 24, Toruń.

Kola A., 2001, Sesja naukowa Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowo- żytności w 1999 roku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia”, t. 27, s. 202–204.

Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności powstało  mocą Uchwały Senatu UMK z dnia 26 marca 1991 r. przy Instytucie Archeologii i Etnografii UMK (ob. Instytut Archeologii).

Do głównych zadań Centrum należy podejmowanie działań mających na celu integrację polskiego środowiska archeologicznego w zakresie archeologii średniowiecza i czasów nowożytnych, prowadzenie badań własnych, opiniowanie zakresu działalności służb konserwatorskich obejmujące badania archeologiczne stanowisk średniowiecznych i nowożytnych.

Rada Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności

przewodniczący: prof. dr hab. Wojciech Chudziak – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,

członkowie:

• prof. dr hab. Jadwiga Chudziak – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• prof. dr hab. Hanna Kočka-Krenz – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
• prof. dr hab. Andrzej Kola – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• prof. dr hab. Jerzy Kruppé – Uniwersytet Warszawski,
• prof. dr hab. Zbigniew Pianowski – Uniwersytet Rzeszowski,
• prof. dr hab. Jerzy Piekalski – Uniwersytet Wrocławski,
• prof. dr hab. Krzysztof Wachowski – Uniwersytet Wrocławski,
• prof. dr hab. Marcin Wiewióra – Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
• prof. dr hab. Marian Rębkowski – Uniwersytet Szczeciński,
• dr hab. Stanisław Kołodziejski – Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie,
• mgr Marek Konopka – w-ce Przewodniczący ICOMOS,
• mgr Martyna Milewska – Uniwersytet Warszawski

Wyniki badań prowadzonych  w ramach Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności prezentowane są na forum organizowanych  cyklicznie międzynarodowych konferencji naukowych  oraz publikowane  w  czasopiśmie  „Archaeologia  Historica  Polona” będącym organem wydawniczym  Centrum  (do 2013 r. ukazało się 21 tomów AHP).

adres: Uniwersyteckie Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Instytut Archeologii
ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruń
tel.  +48(56) 611 39 71, +48(56) 611 39 88

galeria zdjęć