Działalność badawcza

Realizowane projekty badawcze

• Badania produkcji lokalnej i dystrybucji importów greckiej ceramiki stołowej 

Badania prowadzone są na podstawie analiz znalezisk ceramiki stołowej, głównie naczyń czarnopokostowanych, pochodzących z miast greckich położonych nad Morzem czarnym (Histria, Nikonion). Badania mają na celu identyfikację centrów produkcji naczyń importowanych, jak również wskazanie przykładów ceramiki produkowanej lokalnie. Zakres chronologiczny prowadzonych studiów obejmuje przedział czasowy od późnego okresu archaicznego po późny okres hellenistyczny. Celem projektu jest określenie natężenia importu ceramiki stołowej w poszczególnych okresach, zarejestrowanie zmian w natężeniu dystrybucji oraz wskazanie zmian obecności przykładów naczyń z różnych centrów produkcyjnych, zwłaszcza w okresie hellenistycznym. Osobnym zagadnieniem jest zdefiniowanie lokalnych możliwości produkcji ceramiki stołowej w badanych ośrodkach nadczarnomorskich.

• Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Kałdusie

Od 1996 niemal nieprzerwanie prowadzone są badania na terenie wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie (przedlokacyjne Chełmno). Większość zadań wykonanych zostało w ramach projektów KBN i NCN (Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy – chełmiński sedes regni principalis, nr 1-4) oraz NID (badania ratownicze, badania geofizyczne), ze wsparciem finansowym WKZ w Toruniu. Badaniami wykopaliskowymi objęto grodzisko (stanowiska 3 i 6), osadę podgrodową (stan 1 i 2) oraz cztery wydzielone cmentarzyska szkieletowe (stan. 1, 2 i 4). Wyniki badań opublikowane zostały w dziewięciu tomach serii wydawanej przez UMK, pt. Mons Sancti Laurentii pod red. Wojciecha Chudziaka (2001–2020) – każdy z tomów poruszał odrębny problem, a wybrane kwestie były tematem publikacji Wojciecha Chudziaka, Jacka Bojarskiego, Ryszarda Kaźmierczaka i Marcina Weinkaufa.W ramach obecnie realizowanego projektu „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie – chełmiński sedes regni principalis (projekt 5)” prowadzone są studia interdyscyplinarne nad genezą i funkcją społeczno-gospodarczą i ekonomiczną omawianego zespołu osadniczego, skoncentrowane na rozpoznaniu wykopaliskowym grodziska oraz sondażowo-weryfikacyjnym osady podgrodowej, co pozwoli również na interpretację kwestii ogólniejszych, takich jak rola tego ośrodka w regionie oraz jego związków ze strefą nadbałtycką i interiorem Niżu Polskiego, szczególnie Kujawami, Wielkopolską i Mazowszem.

Wyjaśnienia wymaga nadal kilka kwestii dotyczących układu przestrzennego osiedla oraz jego zasięgu co uzasadnia podjęcie dodatkowych badań wykopaliskowych na grodzisku i osadzie podgrodowej. Głównym zadaniem projektu będzie jednak szczegółowe opracowanie dotychczasowych wyników badań osady obejmujące opis stratygrafii kulturowej wraz z pozostałościami zabudowy oraz wszechstronną analizę wszystkich kategorii źródeł archeologicznych. Niniejszy projekt zakończy się przygotowaniem publikacji monograficznej w całości poświęconej tym badaniom archeologicznym (seria Mons Sancti Laurentii, „Wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczo-handlowa w Kałdusie”, t. 10).

Projekt realizowany w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki, konkurs Opus 23, kierownik grantu prof. dr hab. Wojciech Chudziak.

• Cuiavia medii aevi. Badania wstępne nad początkiem wczesnośredniowiecznego osadnictwa na “Czarnych” Kujawach 

Projekt podejmuje problem początku wczesnego średniowiecza na Kujawach. Przewodnim celem będzie datowanie jednego z najstarszych zespołów wczesnośredniowiecznych na Kujawach – osady w Chlewiskach, gm. Dabrowa Biskupia (dawne Nowiny; stan. 1/236). W świetle dotychczasowej wiedzy, pochodzące z osady materiały ceramiczne pod względem technologiczno-stylistyczno-morfologicznym reprezentują najstarszy horyzont osadnictwa wczesnośredniowiecznego w Polsce, przypadający już na 2. połowę VI w. (?)-VII wiek. Dotychczasowa chronologia wczesnośredniowiecznej osady w Chlewiskach bazuje na datowaniu względnym, dlatego wymaga przeprowadzenia weryfikacji w oparciu o najnowsze, bardziej precyzyjne metody datowania bezwzględnego (metody przyrodnicze), co zwiększy potencjał poznawczy archeologicznych materiałów źródłowych z tego obiektu. Projekt finansowany w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki w ramach konkursu Miniatura 6

• Opracowanie materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk na Kujawach (powiat inowrocławski)

Projekt dotyczy kompleksowego opracowania pozyskanych dotąd materiałów źródłowych z wczesnośredniowiecznych grodzisk Kujaw. Znaczenie historyczne tego solonośnego regionu charakteryzującego się urodzajnymi czarnoziemami jest powszechnie znane. Jednak jak dotąd nie znalazło to odzwierciedlenia w stanie zaawansowania badań archeologicznych nad osadnictwem z okresu wczesnego średniowiecza. Szczególnie widać to w przypadku grodzisk z powiatu inowrocławskiego, które nie zostały jak dotąd w sposób kompleksowy opracowane. Dwa centralne punkty osadnicze tj. Kruszwica i Mietlica mimo zaawansowanych prac wykopaliskowych nie doczekały się jeszcze kompleksowych opracowań analityczno-źródłowych a pozostałe grodziska wymagają szczegółowych studiów pozwalających określić ich przynależność chronologiczno-kulturową i funkcję, a nawet zasięg zachowanej przestrzeni kulturowej. To są główne cele realizowanego projektu. Dzięki udostępnieniu Instytutowi Archeologii UMK w Toruniu materiałów źródłowych z badań prowadzonych w latach 70-tych XX wieku oraz dodatkowym badaniom sondażowym prowadzonym w ostatniej dekadzie, uzupełnionym penetracją podwodną i badaniami nieinwazyjnymi, które są planowane w ramach niniejszego projektu uzyskane zostaną podstawy źródłowe do opracowania analitycznoźródłowego grodzisk pow. inowrocławskiego w ujęciu katalogowym. W sumie 14 grodzisk (Borkowo, Dźwierzchno, Gąski, Kołuda Wielka, Kościelec Kujawski, Jankowo, Liszkowo, Łącko, Ostrowo Krzyckie, Racice, Ostrowo, Gocanowo oraz przy współudziale Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu Kruszwica i Mietlica) omówionych zostanie pod kątem położenia fizjograficznego, historii badań, stratygrafii kulturowej, ruchomego materiału źródłowego, podstaw chronologii i literatury. Każdy z punktów będzie ilustrowany dokumentacją graficzną wykonaną z wykorzystaniem nowoczesnych technologii cyfrowych (w tym GIS). Klucz opisu stanowisk uwzględniający rozwiniętą część analityczną przyjęty zostanie zgodnie z wytycznymi opracowanymi przez zespół badaczy z IAiE PAN, IA UJ oraz IA UMK w ramach projektu Atlas wczesnośredniowiecznych grodzisk z Polski. Dla województwa kujawsko-pomorskiego powstały dotąd opracowania tego rodzaju dotyczące powiatu bydgoskiego i toruńskiego.Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu rządowego „Ochrona zabytków archeologicznych”. Kierownik grantu: Marcin Weinkauf

• Podwodne badania AZP w strefie Niżu Polskiego 

W latach 2006-2021 (łącznie 9 sezonów) w obecnej katedrze prowadzone są badania podwodne w ramach projektu ewidencji stanowisk podwodnych AZP. Zadanie to realizowane we współpracy z Fundacją Amicus Universitatis Copernici jest dofinansowywane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na przestrzeni kilkunastu lat penetracjami podwodnymi objęto około 150 zbiorników wodnych zlokalizowanych na terenie Niżu Polskiego (woj. kujawsko-pomorskie, lubuskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie). W  ich trakcie zaewidencjonowano liczne konstrukcje drewniane związane z przeprawami mostowymi, pomostami, wałami czy umocnieniami brzegów jezior datowane od wczesnej epoki żelaza do czasów nowożytnych. Pozyskano również około tysiąca przedmiotów zabytkowych w tym fragmenty naczyń ceramicznych, łodzie jednopienne, elementy uzbrojenia i oporządzenia jeździeckiego, sprzęt gospodarstwa domowego i związany z uprawą roli. Efektem tych prac są dwie publikacje pt. Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski (2011, 2016) pod redakcją W. Chudziaka, R. Kaźmierczaka i J. Niegowskiego.

Zrealizowane projekty badawcze

• 

  Badania składu pierwiastkowego antycznych naczyń czarnopokostowanych z Muzeum Narodowego w Poznaniu, kierownik: dr Inga Głuszek, okres realizacji: 2020-2021

  Projekt dotyczy analizy jakościowej i ilościowej składu pierwiastkowego ceramiki czarnopokostowanej pochodzącej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Badania mają posłużyć do określenia centrum produkcji naczyń. Zabytki z kolekcji muzealnej nie posiadają kontekstu archeologicznego; ich typologia, chronologia i proweniencja zostały określone na podstawie analizy formalnej. Projekt zakłada przeprowadzenie badań porównawczych wyników badań pierwiastkowego składu jakościowego i ilościowego próbek pobranych z naczyń z kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu. Proponowane badania (SEM-EDS, INAA) mają kluczowe znaczenie dla rozpoznania procesu produkcji i technologii naczyń, których kontekst archeologiczny jest nieznany.  Badania realizowane są w ramach programu  MOLAB/FIXLAB PL oferowanej przez konsorcjum E-RIHS PL

• Badania archeologiczne antycznego Nikonion
  W latach 1995-2013 prowadzone były badania archeologiczne na obszarze kolonii greckiej Nikonion usytuowanej na wschodnim wybrzeżu limanu Dniestru, Ukraina. Funkcjonowanie Nikonion datowane jest na okres od końca VI do połowy III w. p.n.e., późniejsza faza odnosi się do okresu od końca II w. p.n.e. do końca I w. n.e., Prace archeologiczne na stanowisku prowadzone były we współpracy z Muzeum Archeologicznym w Odessie. Badaniami kierował prof. dr hab. Mariusz Mielczarek (1995-2006), dr Jacek Rakoczy (2007-2008), dr Inga Głuszek (2009-2013). Prace wykopaliskowe zespołu polskiego prowadzone były w zachodniej i północnej części stanowiska. W wyniku przeprowadzonych badań archeologicznych odkryto przykłady najstarszej zabudowy z okresu archaicznego (północno-zachodnia część stanowiska), kompleks domów z systemem ulic (południowo-zachodnia część stanowiska) oraz zabudową mieszkalną z wczesnego okresu hellenistycznego i schyłkowej fazy funkcjonowania miasta (północna część stanowiska).

• Rzymski fort Resculum. Funkcja, znaczenie i chronologia rzymskiego osadnictwa na południowo-zachodnim odcinku limesu Dacji Porolissensis
  W ramach projektu finansowego przez Narodowe Centrum Nauki zostały przeprowadzone badania archeologiczne rzymskiego fortu Resculum, znajdującego się na terenie Rumunii. Projekt realizowany był w latach 2017-2020, kierownikiem projektu był dr Jacek Rakoczy. Północno-zachodnia granica rzymskiej prowincji Dacji to jeden z najmniej znanych odcinków rzymskiego limesu. Badane stanowisko jest utożsamiane z starożytnym Resculum, miejscem stacjonowania rzymskich oddziałów wojsk pomocniczych, których zadaniem była straż w położonych w okolicznych górach posterunkach. Celem projektu było rozpoznanie charakteru rzymskiego osadnictwa w rejonie Resculum. Obóz powstał w pierwszej dekadzie II w. i był użytkowany do III w. Dla pełnego obrazu sytuacji osadniczej przeprowadzono prospekcję archeologiczną, w postaci nieinwazyjnych badań geofizycznych m.in. z użyciem georadaru oraz naziemne i lotnicze skanowanie terenu tzw. LIDAR. Pozwoliło to na zweryfikowanie lokalizacji konstrukcji związanych z infrastrukturą limesu, prawdopodobnie wież strażniczych lub sygnalizacyjnych na obszarze 50 km2 wokół fortu. Badania objęły z jednej strony otoczenie obozu w celu zlokalizowania osady cywilnej oraz elementów infrastruktury osadniczej poza obrębem fortyfikacji. Z drugiej strony kontynuowane były prace inwentaryzacyjno-dokumentacyjne przebiegu limesu oraz powiązanych z nim obiektów na północ od Resculum w stronę byłej stolicy Dacji Porolissensis, Porolissum. Przyczyniło się to do lepszego poznania przebiegu limesu porolissensis.

• 

  Badania archeologiczne grodzisk kujawskich
  W latach 2018–2020 kontynuowano rozpoczęte kilka lat wcześniej badania grodzisk Kujaw. Ze wsparciem finansowym WKZ w Bydgoszczy przeprowadzono badania sondażowo-wiertnicze w Kołudzie, a po rocznej przerwie w Gąskach, Kościelcu, Liszkowie, Ostrowie i Ostrowie Krzyckim-Szarleju. Kontynuacją badań mają być prace planowane w 2021 roku na grodzisku w Mietlicy. Wyniki tych badań zostaną podsumowane w kolejnym tomie  „Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Powiat inowrocławski”.

• Atlas grodów wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski (projekt Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki)W latach 2014–2018 w ramach projektu NPRH „Atlas grodów wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski” (wspólnie z UJ w Krakowie i PAN we Wrocławiu) przeprowadzono badania wykopaliskowe na grodziskach z Powiatu Drawskiego. Badania sondażowo-weryfikacyjne połączono z penetracją powierzchniową zaplecza grodzisk, a także zwiadem podwodnym, wykonanym przez Jacka Niegowskiego. Wśród badanych obiektów znalazły się między innymi Donatowo, Drawsko Pomorskie, Jasnopole, Lubieszewo, Mielenko Drawskie, Nętno, Oleszno, Siemczyno (dwa stanowiska), Stare Drawsko, Suliborz, Suliszewo, Woliczno, Złocieniec, Żółte (dwa stanowiska). Efekty badań zostały opublikowane w pracy „Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce”, t. 2: powiat Drawski, pod red. W. Chudziaka i R. Kaźmierczaka (2019).

• 

  Systemy komunikacji interregionalnej i ich infrastruktura transferowa w północno-zachodniej części na Niżu Polskim we wczesnym średniowieczu (Pomorze, ziemia lubuska i chełmińska, wschodnia Wielkopolska i Kujawy)
  W latach 2014–2017 badania wykopaliskowe prowadzone były na kilku wytypowanych grodziskach, które włączono do realizacji w ramach projektu naukowego NPRH „Człowiek na Pograniczu – systemy komunikacji interregionalnej i ich infrastruktura transferowa w północno-zachodniej części Niżu polskiego we wczesnym średniowieczu. Pomorze, ziemia lubuska i chełmińska, wschodnia Wielkopolska i Kujawy”. Miedzy innymi badania prowadzono na grodzisku w Przełazach (Ziemia Lubuska), Parsęcku (Pojezierze Drawskie), Skrwilnie (Ziemia Dobrzyńska), Grodnie, Jeleńcu (ziemia chełmińska) i Bienicach (pogranicze Wysoczyzny Łobeskiej i Pojezierza Ińskiego). Najważniejsze rezultaty tych badań zostały opublikowane w „Człowiek na pograniczu, na peryferiach Civitas Schinesghe. T. 1: 1. Ziemia Lubuska, pod red. W. Chudziaka i R. Kaźmierczaka (2020) oraz „Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce”, t. 7: powiat toruński, W. Chudziak, M. Weinkauf (2019).

• 

  Badania archeologiczne na terenie średniowiecznego i nowożytnego zespołu osadniczego w Bydgoszczy-Fordonie
  W latach 2012–2013 i 2015/2016 prowadzone były badania na terenie średniowiecznego i nowożytnego zespołu osadniczego w Bydgoszczy-Fordonie. Prace realizowano na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytków w Bydgoszczy oraz Spółki Cegielnie Polskie w Bydgoszczy. W ich trakcie osłonięto pozostałości wczesnośredniowiecznej zabudowy osady podgrodowej historycznego kompleksu grodowego w Wyszogrodzie oraz przebadano część nowożytnego (XVII w.) cmentarzyska. Badania na tym terenie są kontynuowane od 2020 r. w ramach projektu finansowanego ze środków inwestycyjnych Spółki JAKON w Tarnowie Podgórnym.

• 

  Badania na wyspie w Żółtym
  W latach 2011-2014 we współpracy z Pracownią Dokumentacji i Konserwacji Zabytków realizowany był grant NCS: „Wyspa w Żółtym na przełomie I i II tysiąclecia  – centrum społeczno kulturowe na Pomorzu Zachodnim”. Jego finalnym efektem, poza unikatowymi wynikami podwodnych i lądowych badań archeologicznych jest anglojęzyczna publikacja omawiająca zarówno przyrodniczy i kulturowy aspekt funkcjonowania wyspy w Żółtym jako miejsca kultu, handlu oraz wymiany społecznej pt. The isalnd in Żółte on Lake Zarańskie. Early medieval Gateway into West Pomerania, Red. W. Chudziak, R. Kaźmierczak (2014).

• 

  Badania archeologiczne wczesnośredniowiecznego grodziska w Bydgoszczy
  W latach 2007–2008 prowadzone były badania na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Bydgoszczy – prace ratownicze realizowane w ramach inwestycji firmy Budizol z Włocławka. W trakcie badań odkryto i zadokumentowano na przestrzeni kilku arów infrastrukturę mieszkalną i komunikacyjną grodu z XI–XII wieku oraz zachowane in situ relikty drewnianej konstrukcji wału. Najważniejsze efekty tych prac zostały opublikowane w ramach serii „Wczesnośredniowieczne grodziska Polski, t. 1: powiat bydgoski”, por red. W. Chudziaka, J. Bojarskiego (2019).

• Archeologiczne badania ratownicze

  

  Od 1998 do 2009 pracownicy obecnej Katedry Starożytności i Wczesnego Średniowiecza Instytutu Archeologii UMK w Toruniu uczestniczyli w badaniach ratowniczych w strefie przebiegu autostrady A1 na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, między innymi: w Warlubiu (1998–1999), w Płochocinku (1999), w Szynychu (2000 i 2009), Lisewie (2000) czy Sarnowie (2000).

Pozostała działalność naukowa i popularyzująca naukę

• Wystawa pt.: „Archeologia wysp. Wyspy na peryferiach monarchii wczesnopiastowskiej” 29 września 2020 – 31 grudnia 2021 w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie współorganizowana przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
  Wystawa prezentuje rezultaty badań kolejnych ekspedycji archeologicznych prowadzonych przez pracowników Katedry Starożytności i Wczesnego Średniowiecza na Jeziorze Długim (Chycina), Wyspie Księży Ostrów i Mała Wyspie na Jeziorze Lubniewickim (Lubniewice), na Jeziorze Paklicko Wielkie (Nowy Dworek), na Jeziorze Gęgnowskim (Nętno) oraz na Jeziorze Zarańskim (Żółte).
  Film z YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=nWZa6C6iU4Q